Higiena i dobrostan zwierząt gospodarskich

Problematyka dobrostanu i higieny zwierząt, a także kształtowania środowiska zwierząt i bioasekuracji ferm hodowlanych była już przedmiotem kompleksowego opracowania na potrzeby dydaktyki. Ostatni skrypt zawierający ww. zagadnienia (Higiena i dobrostan zwierząt gospodarskich, wyd. AR Wrocław, 2006) dawno się jednak wyczerpał, a ponadto w ostatnich latach ukazało się szereg dyrektyw UE i rozporządzeń ministerialnych RP w zakresie warunków utrzymania, żywienia, transportu, bioasekuracji i oddziaływania ferm zwierząt na środowisko itd., które muszą być uwzględnione w programach nauczania na Uniwersytetach Przyrodniczych (i Rolniczych), gdzie istnieją kierunki studiów związane z produkcją zwierzęcą: medycyna weterynaryjna, bezpieczeństwo żywności, zootechnika, ochrona środowiska, rolnictwo. Powinni z niego korzystać też słuchacze studiów doktoranckich i podyplomowych prowadzonych na UPWr. i innych uczelniach. Planowany skrypt obejmuje najnowsze zagadnienia zootechniczne, weterynaryjne, ekologiczne, prawne, chemiczne i biotechnologiczne z zakresu produkcji zwierzęcej, dlatego też niektóre podrozdziały są opracowane z udziałem specjalistów z innych uczelni i instytucji (w załączeniu spis treści z wykazem autorów skryptu).

Autorzy zdają sobie sprawę, że nie wszystkie problemy dotyczące kształtowania dobrostanu, higieny zwierząt i środowiska są uwzględnione w tym podręczniku. Będziemy wdzięczni P.T. Czytelnikom za przesłane krytyczne i konstruktywne uwagi merytoryczne, które uwzględnimy przy przygotowaniu ewentualnego, kolejnego wydania.

Autorzy składają serdeczne podziękowania Krajowemu Naukowemu Ośrodkowi Wiodącemu dla Wrocławskiego Centrum Biotechnologii (KNOW) oraz Sponsorom - Partnerom Wydawniczym za udzielone wsparcie finansowe, Wydawnictwu Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, a szczególnie Redaktorowi Naczelnemu prof. dr. hab. inż. Andrzejowi Koteckiemu i Pani Dyrektor Wydawnictwa UPWr dr Ewie Chwałko za cenne uwagi i opracowanie redakcyjne, a pani mgr Annie Bubel za pomoc techniczną przy opracowaniu materiałów do tej książki.
Roman Kołacz i Zbigniew Dobrzański

Spis treści:

PRZEDMOWA 15
WSTĘP (R. Kołacz, Z. Dobrzański) 17
Rozdział 1. WPŁYW CZYNNIKÓW ŚRODOWISKOWYCH NA ZDROWIE I PRODUKCYJNOŚĆ ZWIERZĄT (Z. Dobrzański, R. Kołacz) 19
1.1. Promieniowanie UV i światło 19
1.1.1. Wpływ promieniowania UV na zwierzęta 21
1.1.2. Wpływ światła widzialnego na zwierzęta 25
1.1.3. Pomiary promieniowania 26
1.2. Warunki termiczno-wilgotnościowe 26
1.2.1. Podstawy termoregulacji 26
1.2.2. Strefa obojętności ciepinej 34
1.2.3. Wpływ wysokich temperatur na zwierzęta 41
1.2.4. Wpływ niskich temperatur na zwierzęta 43
1.2.5. Wpływ wilgotności na zwierzęta 45
1.2.6. Wskaźniki higrometryczne 45
1.2.7. Układy termiczno-wilgotnościowe 50
1.2.8. Pomiary temperatury i wilgotności 53
1.3. Ruch powietrza 54
1.4. Metody sumarycznej oceny czynników klimatu 58
1.4.1. Wpływ ochładzania na zwierzęta 59
1.5. Ciśnienie atmosferyczne 64
Wpływ ciśnienia atmosferycznego na zwierzęta 64
Hipobaria 65
Hiperbaria 68
1.6. Dźwięki i hałas 68
1.6.1. Wpływ hałasu na zwierzęta 69
1.6.2. Ochrona akustyczna pomieszczeń inwentarskich 71
1.7. Zanieczyszczenia powietrza 76
1.7.1. Gazy szkodliwe i toksyczne 76
1.7.2. Zapylenie powietrza 82
1.7.3. Mikroflora powietrza 85
1.7.4. Endotoksyny 90
Piśmiennictwo 92

Rozdział 2. CZYNNIKI MIKROKLIMATOGENNE - SPOSOBY OPTYMALIZACJI (Z. Dobrzański, R. Kołacz) 95
2.1. Wentylacja pomieszczeń inwentarskich 95
Zadania wentylacji 96
Zasady działania wentylacji grawitacyjnej 96
Zasady działania wentylacji mechanicznej 97
Wielkość wentylacyjna 101
2.2. Ciepłochronność i ogrzewanie budynków inwentarskich 103
Bilans ciepiny budynków inwentarskich 103
Ogrzewanie pomieszczeń inwentarskich 105
2.3. Oświetlenie pomieszczeń inwentarskich 107
Piśmiennictwo 113

Rozdział 3. PODŁOGI I LEGOWISKA DLA ZWIERZĄT (Z. Dobrzański, R. Kołacz) 115
3.1. Podłogi ściółkowe 115
3.2. Podłogi bezściółkowe 117
Zasady wykonywania podłóg bezściółkowych 119
Podłogi rusztowe 120
3.3. Oddziaływanie podłóg na zwierzęta 123
Piśmiennictwo 126

Rozdział 4. ZMYSŁY I ZACHOWANIE SIĘ ZWIERZĄT GOSPODARSKICH (A. Wójcik) 127
4.1. Konie 127 Zmysły 128
Zachowania społeczne 130
Zachowania pokarmowe 133
Zachowania motoryczne 135
Zachowania odpoczynkowe i sen 136
Zachowania komfortowe 136
Zabawa 137
Zachowania eksploracyjne (poznawcze) 137
Zachowania reprodukcyjne i opieka nad potomstwem 138
4.2. Bydło 141
Zmysły 141
Zachowania społeczne 142
Zachowania pokarmowe 146
Odpoczynek 148
Zachowania wydalnicze 150
Przemieszczanie się bydła 150
Zachowania eksploracyjne 151
Zachowania reprodukcyjne i opieka nad potomstwem 152
4.3. Świnie 155 Zmysły 156
Zachowania społeczne 157
Zachowania pokarmowe i eksploracyjne 160
Odpoczynek i zachowania wydalnicze 161
Zachowania reprodukcyjne i opieka nad potomstwem 163
4.4. Owce 165 Zmysły 165
Zachowania społeczne 166
Zachowania pokarmowe 169
Odpoczynek 170
Zachowania reprodukcyjne i opieka nad potomstwem 171
4.5. Kozy 175 Zmysły 175
Zachowania społeczne 176
Zachowania pokarmowe 179
Zachowania reprodukcyjne i opieka nad potomstwem 181
4.6. Drób 184
Zmysły 184
Zachowania społeczne 185
Zachowania pokarmowe i zachowania w czasie odpoczynku 189
Zachowania komfortowe i pielęgnacyjne 192
Zachowania reprodukcyjne - lęgowe i opieka nad potomstwem 192
Piśmiennictwo 198

Rozdział 5. DOBROSTAN ZWIERZĄT 205
5.1. Definicje i pojęcie dobrostanu zwierząt (R. Kołacz, E. Bodak) 205
Piśmiennictwo 208
5.2. Etyczne aspekty dobrostanu zwierząt (T. Kaleta) 209
Pojęcia podstawowe 209
Niektóre klasyczne teorie etyczne 211
Etyka a dobrostan 215
Inne koncepcje etyczne związane ze zwierzętami 221
Perspektywy refleksji etycznej nad zwierzętami 224
Piśmiennictwo 224
5.3. Zwierzęta w religiach świata (T. Kaleta) 225
Kłopoty z definicją 225
Złożoność zjawiska religii 225
Podział religii 227
Religioznawstwo 228
Symbole w religii 228
Zwierzęta w religii 229
Piśmiennictwo 239 5.4.
Dobrostan a ból i cierpienie zwierząt (R. Kołacz) 239
Ból jako źródło cierpienia 240
Piśmiennictwo 249
5.5. Kryteria oceny dobrostanu zwierząt (R. Kołacz, E. Bodak) 251
5.5.1. Fizjologiczne aspekty oceny dobrostanu 252
5.5.2. Behawioralne kryteria oceny dobrostanu 253
5.5.3. Zdrowotne i produkcyjne kryteria oceny dobrostanu 256
Piśmiennictwo 259
5.6. Postęp genetyczny a dobrostan zwierząt (R. Kołacz) 261
Bydło 261
Drób 263
Świnie 264
Postęp genetyczny a zachowanie się zwierząt 266
Piśmiennictwo 266
5.7. Dobrostan a bezpieczeństwo żywności (R. Kołacz) 269
Wpływ skutków stresu na jakość i bezpieczeństwo mięsa 272
Piśmiennictwo 276
5.8. Ekonomiczne aspekty dobrostanu zwierząt (R. Kołacz) 277
Piśmiennictwo 283
5.9. Dobrostan zwierząt a etykietowanie produktów żywnościowych (R. Kołacz) 286
Piśmiennictwo 290
5.10. Uwarunkowania prawne ochrony dobrostanu zwierząt (R. Kołacz) 291
5.10.1. Europejska konwencja o ochronie zwierząt domowych 298
Piśmiennictwo 301
5.11. Wymogi w zakresie dobrostanu w chowie drobiu (R. Kołacz) 302
5.11.1. Wymogi w zakresie utrzymania kur 302
5.11.2. Wymogi w zakresie utrzymania brojlerów kurzych 308
5.11.3. Wymogi w zakresie warunków utrzymania innych gatunków drobiu 318
Piśmiennictwo 322
5.12. Ochrona dobrostanu świń w fermach z uwzględnieniem obowiązujących przepisów (R. Kołacz) 325
5.12.1. Wstęp 325
5.12.2. Systemy i zasady utrzymania loch i loszek w okresie ciąży 327
5.12.3. Utrzymanie loch w kojcach porodowych 337
5.12.4. Funkcja legowiskowa a dobrostan świń 341
5.12.5. Żywienie i system zadawania paszy 348
5.12.6. Warunki utrzymania świń w kontekście wymogów prawnych 349
Piśmiennictwo 354
5.13. Standardy dobrostanu w fermach krów mlecznych i odchowie cieląt oraz higiena pozyskiwania mleka 360
5.13.1. Dobrostan krów w fermach krów mlecznych (R. Kołacz) 360
5.13.2. Rodzaj podłogi i legowiska a dobrostan i kulawizny krów (R. Kołacz, E. Tracz-Jarosz) 367
Piśmiennictwo 374
5.13.3. Schorzenia gruczołu mlekowego u krów a dobrostan (E. Tracz-Jarosz) 379
Piśmiennictwo 386
5.13.4. Systemy udoju a dobrostan krów (L. Jarosz, E. Tracz-Jarosz) 388
Piśmiennictwo 404
5.13.5. Wymogi prawne w zakresie warunków utrzymania bydła (R. Kołacz) 407
5.13.6. Standardy higieniczne w zakresie pozyskiwania mleka 411
5.13.7. Wymogi dotyczące dobrostanu cieląt 415
5.14. Warunki utrzymania owiec, kóz, danieli i jeleni w świetle obowiązujących przepisów o dobrostanie (Z. Dobrzański) 418
5.14.1. Minimalne warunki utrzymywania owiec 420
5.14.2. Minimalne warunki utrzymywania kóz 421
5.14.3. Minimalne warunki utrzymania jeleni i danieli 422
5.15. Minimalne wymogi dobrostanu w chowie koni (R. Kupczyński) 424
Behawioralne aspekty dobrostanu koni 424
Zaburzenia zachowania 426
Systemy i warunki utrzymania koni 430
Stajnie i boksy - konstrukcja i wyposażenie 431
Piśmiennictwo 438
5.16. Minimalne warunki utrzymywania zwierząt futerkowych (A. Filistowicz) 439
Piśmiennictwo 454
5.17. Wymogi w zakresie transportu zwierząt (R. Kołacz) 456
5.17.1. Regulacje prawne dotyczące transportu zwierząt 456
5.17.2. Zwierzęta w czasie transportu 458
5.17.3. Ogólne wymogi dotyczące środków transportu i warunków transportu 459
5.17.4. Załadunek i rozładunek 465
5.17.5. Postępowanie ze zwierzętami podczas transportu 465
5.17.6. Nadzór nad transportem zwierząt 467
5.18. Wymogi dobrostanu zwierząt podczas uboju i uśmiercania (R. Kołacz) 468
5.18.1. Podstawy prawne uboju i uśmiercania zwierząt 468
5.18.2. Ubój religijny 475
5.18.3. Etyczne i prawne aspekty eutanazji zwierząt 482 Piśmiennictwo 487
5.19. Dobrostan zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych (W. Janeczek, R. Kupczyński) 488
5.19.1. Zwierzęta 490
5.19.2. Wykonywanie procedur 491
5.19.3. Zastąpienie, ograniczenie, udoskonalenia - 3R 499
5.19.4. Warunki środowiska w pomieszczeniach dla zwierząt laboratoryjnych 500
5.19.5. Ogólne zasady profilaktyki i ocena stanu zdrowia 512
5.19.6. Doświadczenia na zwierzętach 514
Piśmiennictwo 520
5.20. Zasady kontroli dobrostanu zwierząt (R. Kołacz) 521

Rozdział 6. BIOASEKURACJA FERM ZWIERZĘCYCH 525
6.1. Zagadnienia wstępne (R. Kołacz) 525
Choroby bakteryjne 526
Choroby wirusowe 527
Choroby grzybicze 527
6.2. Rozpoznawanie chorób zakaźnych (A. Rudy) 528
6.3. Wektory szerzenia się chorób zakaźnych zwierząt (R. Kołacz, A. Rudy) 529
6.3.1. Bezpośredni kontakt zwierzę zakażone - zwierzę zdrowe 529
6.3.2. Nasienie 530
6.3.3. Droga aerogenna 530
6.3.4. Czynnik ludzki 532
6.3.5. Środki transportu i ruchome wyposażenie ferm 533
6.3.6. Pasza i woda 533
6.3.7. Ptaki, nietoperze, gryzonie, zwierzęta dzikie, zwierzęta domowe, owady 534
6.4. Czynniki ryzyka skuteczności programu bioasekuracji (R. Kołacz) 535
6.5. Elementy bioasekuracji ferm zwierzęcych (R. Kołacz) 536
6.5.1. Lokalizacja ferm 536
6.5.2. Funkcjonowanie systemu „czarno-białego" 537
6.5.3. Kwarantanna 539
6.6. Aspekty prawne bioasekuracji (A. Rudy) 541
6.7. Zasady dezynfekcji (R. Kołacz, Z. Dobrzański) 545
6.7.1. Metody fizyczne 546
6.7.2. Metody chemiczne 547
6.7.3. Charakterystyka środków dezynfekcyjnych 550
6.8. Dezynsekcja (Z. Dobrzański) 561
6.9. Deratyzacja (M. Kulok) 563
6.10. Rejestracja produktów biobójczych (R. Kołacz) 567
Piśmiennictwo 568

Rozdział 7. HIGIENA WODY I POJENIA ZWIERZĄT (Z. Dobrzański, L. Tymczyna) . 575
7.1. Źródła wody dla zwierząt 575
7.2. Badania laboratoryjne wody 577
Biochemiczne zapotrzebowanie tlenu (BZT) 578
Chemiczne zapotrzebowanie tlenu (ChZT) 579
Bakteriologiczne badanie wody 580
Substancje promieniotwórcze 580
7.3. Higiena i systemy pojenia zwierząt 581
Piśmiennictwo 588

Rozdział 8. HIGIENA PASZ - ASPEKTY LEGISLACYJNE I PRAKTYCZNE (M. Korczyński, Z. Dobrzański) 589
8.1. Materiały paszowe i higiena pasz w produkcji pierwotnej 591
8.2. Zasady higieny dla podmiotów prowadzących działalność na rynku pasz - poziom wyższy niż pierwotna produkcja pasz 594
8.2.1. Wymagania stawiane dla podmiotów prowadzących działalność na rynku pasz - poziom wyższy niż pierwotna produkcja pasz 597
8.3. Pasze lecznicze 606
Piśmiennictwo 607

Rozdział 9. METODY HIGIENIZACJI I UTYLIZACJI ODCHODÓW ZWIERZĘCYCH (Z. Paluszak, H. Olszewska, G. Gryń) 609
9.1. Skład fizykochemiczny odchodów zwierzęcych 609
9.2. Mikrobiologiczna charakterystyka gnojowicy 611
9.2.1. Bakterie i grzyby w gnojowicy 612
9.2.2. Jaja i oocysty pasożytów 616
9.2.3. Wirusy 619
9.3. Wybrane metody higienizacji gnojowicy 621
9.3.1. Metody fizyczne 622
9.3.2. Metody biologiczne 624
9.3.3. Dezynfekcja chemiczna gnojowicy 635
9.3.4. Dezynfekcja odchodów stałych 640
9.4. Składowanie gnojowicy i odchodów stałych 641
Piśmiennnictwo 643

Rozdział 10. ODDZIAŁYWANIE FERM ZWIERZĘCYCH NA ŚRODOWISKO 647
10.1. Zanieczyszczenie pyłowe (Z. Dobrzański, S. Opaliński, M. Korczyński) 647
10.2. Zanieczyszczenia gazowe (S. Opaliński, Z. Dobrzański, J. Kozieł) 650
10.2.1. Powstawanie amoniaku i cena jego globalnej emisji 650
10.2.2. Metody ograniczenia emisji amoniaku 654
10.2.3. Problematyka odorów 660
10.3. Zanieczyszczenia mikrobiologiczne (A. Chmielowiec-Korzeniowska, Z. Dobrzański, S. Opaliński) 663
10.4. Odchody zwierzęce (Z. Dobrzański, R. Kupczyński) 666
10.5. Soki kiszonkowe (Z. Dobrzański, M. Korczyński) 672
10.6. Uboczne produkty pochodzenia zwierzęcego (Z. Dobrzański, A. Chmielowiec-Korzeniowska, S. Opaliński) 674
Piśmiennictwo 678

Rozdział 11. MEDYCYNA KATASTROF - ZADANIA SŁUŻB WETERYNARYJNYCH (H. Olszewska, Z. Paluszak, J. Bauza-Kaszewska) 682
11.1. Definicje i rodzaje katastrof 682
11.2. Zadania służb weterynaryjnych w czasie katastrof i zagrożenia agroterroryzmem 687
11.3. Wybrane zagadnienia bio- i agroterroryzmu 690
11.3.1. Mikroorganizmy możliwe do bioterrorystycznego wykorzystania 694
11.3.2. Agroterroryzm 706
11.3.3. Czynniki zoonotyczne w ataku bioterrorystycznym 707
11.3.4. Przeciwdziałania zagrożeniu czynnikami bioterrorystycznymi 711
Piśmiennictwo 712
NOTKI O AUTORACH 715